Khasi

Ka dei kaei

Kaei ka jingpang- Bampong (Cancer)?
Ka jingpang- Bampong lane Cancer (nangne sha khmat ngin pyndon kam da ka kyrteng cancer) ka long ka jingmih bym dei rukom jong ki cells (bin-bin) ha ka met u briew. Lada ym pynjot ne weng noh ia kine ki bin-bin, ka jingpang cancer ka lah ban par stet ha ka met bad ka lam khatduh sha ka jingiap.
Kaei ka jing ia pher hapdeng ka jingmih bad jingsan badei rukom jong ki cells bad ka jingmih jing san ba dei ka cancer?
Ki don da ki billions ki cells hapoh ka met briew. Kum ka rukom kine ki cells ki san ha ka rukom kaba ryntih bha. Haba ka cancer ka ioh ban rung noh, ka kynhun jong kine ki cells ka sdang ban kha roi noh khlem rukom bad ka shu phred bad ka sa pynlong ia ka jingat lane "tumour".
Katno jait ki tumour ki don?
Ki don ar jait ki tumour- kiba bha bad ki ba sniew. Ki bun ki ioh ia uto u tumour u bym sniew. Kane ka jait jingat khliang kam par ne phred sha ki wei pat ki bynta jong ka met. Katba ka jingat khliang kaba sniew (malignat tomour), kam ju neh katjuh hynrei ka iai san tad haduh ban da ioh jingsumar bad ka lah ban phred sha kiwei pat ki bynta jong ka met. Ka jingpang cancer ka dei ka jingpang atkhliang ka ba sniew.
Ka jingpang cancer ka lah ne em ban iabit ne ban saphriang?
Em. Namar ba ka cancer kam long kaba la pynlong da ki khniang jingpang, kam long satia kaba iabit na iwei sha iwei pat bad kam long kaba hiar pateng na kawei sha kawei ka pateng.
Ka cancer ka dei ne em ka jingpang snam?
Em. Ki cancer cells (bin-bin) ki lah ban iaid lyngba ki thied snam sha ka wei pat ka bynta jong ka met kane ka kdew ia ka jingphriang jong kata ka jingpang. Hynrei ka cancer ka lah ban san ha ki katto katne ki bynta jong ka met kiba pynlong ia ki bin- bin snam (blood cells).
Da kumno ka jingpang cancer ka phriang?
Ha ki lai tylli ki lynti:
a.Ki cancer cells lyngba ki kynroh jong ki thied snam bad la rah ia kine da ka jingtuid ka snam sha kiwei pat ki bynta jong ka met.
b.Ki cancer cells ki rung sha ka lynti ki dohjem hapoh ka met lyngba ki thied snam ba skuin bha (Lynphatics) bad la rong ia ki sha kiwei pat ki dohjem jong ka met.
c.Ki cancer cells ki san beit khlem jingthud na kawei ka bynta jong ka met sha kawei pat.
Haduh katno ka jingpang cancer ka lah ban par stet?
Kam shim don ka jing thew ba thikna ia ka jingsan jingpar jong ka cancer ha ka met. Kum ka nuksa ka shimpor ar hadun san snem ia ka cancer ha ka buin ban san ne ban heh haduh 1 cm.
Hato ka jingpang cancer ka long tang kawei ka jait jingpang?
Em. Ka kyrteng cancer hi ka kynthup ia baroh ki kynja ba at ha ka met u briew kiba lah ban lam sha kaba sniew. La tip ia shibun bah ki jait jingpang ba don jing iadei bad ka cancer. Kine baroh ki don ki jinglong ba kyrpang ba iadei lang kum ka jingsan bymlah ban teh lakam, ka jingsan ka phriang kylleng ka met lada ym ioh jingsumar kaba biang naduh kaba sdang. Kine ki ia pher ha ki katto katne, kum ka bynta jong ka met ha kaba ki mih/paw, I jing sdang iba rit bad ka jingpdiang jong ka met ia ka jingshah sumar.
Kumno phi lah ban ong ba phi don cancer?
Ki don 7 tylli ki dak kum ki jingmaham lypa. Hynrei ka ba sngewsih eh sha phang ka jingpang cancer ka long ba ka dak haba sdang eh ka long kaba rit. Kumta phi lah ban don cancer hynrei phim tip ia kata. Ka lad ka ba bha eh ban tip ia ka jingdon ka cancer ha ka met ka long da kaba phah peit tista man ka snem ha ki doctor.
Kumno u doctor u lah ban ong ba kata kaba mih/at ka dei ka cancer?
Da kaba leh biopsy lane FNAC (fine needle aspiration & cytology), kata da kaba ot im khyndiat ia ka bynta jong ka met ba don jingpang bad exanim ia kata ka bynta hapoh ka kor microscope. Ha ba ka jingpang ka la don slem ha ka met, kaba examin ia ka met ruh ka lah ban pynpaw madan ia ka jingpang. Hynrei lada ka jingpang ka la don slem eh ha ka met ka lad ban pynkoit ka duna shibun.
Ka jingpang cancer bad ka jingpang Nianglyngkut (Leprosy) ki don jingiadei neem?
Em. Ka jingpang Nianlyngkut ka long kaba don ki khniang kiba pynlong ia ka. Ki dak ki shin kumjuh ruh ki rukom sumar ia kine ki ar tylli ki jingpang ki ia pher bak lybak.
Hato ka cancer ka dei ka jingpang thymmai?
Ia ka cancer la lap naduh hyndai hynthai. Ka cancer ka mih kat kum ka rukom im jong ngi bad ka jinglap ia ka cancer ka la kham bun mynta ban ia ka 20 snem mynshuwa. Ka jingkynrei ha kane ka juk ka dei na kaba bam kwai- duma, dih kyaid, ka jingjaboh ka mariang bad ka jingkylla sor ki shnong ki thaw, ka la pyni long ia ka cancer kum ka jingpang jong ka juk thymmai.
Don ne em ki briew kiba kham jem daw ban ioh ia ka cancer?
Hoid. Ka rukom im jong phi ka lah ban pynlong ba phin ioh ia ki katto katne ki jait cancer. Ki cancer ha ki snier, ki tor bad ha ka snieh doh ki kham ioh ki ba shong ha Bilat bad Amerika. Ki cancer kiba dei ha ha shyntur ki kham ioh ki nong India. Ha pdeng ki kynthei pat ki kham ioh cancer ha ki buin, ka pla khun bad ha u ksang.
Haduh katno phi lah ban ioh cancer?
Wei na man ki phra ngut (1/8) ki nong India ki lah ban ioh cancer ha ka jingim jong ki. Tang ha ri India ki don kumba 8 lak 50 hajar ngut ki nongpang cancer ha ka snem 2000. Wat lada ka cancer ka lah ban jia ha kano kano ka rta u ne ka briew, ka kham wan eh ha ki snem hadien 40 bad 45 snem ka rta.

Kaei ka daw jong ka cancer

Kaei kaba pynlong daw ia ka cancer?
Ka long kaba eh toi ban kdew kyrpang ia ka daw kaba biang. Don katto katne ki jinglong jingjia kiba kyrpang ki ba la tip kum ki carcinogens, (kata ki agent lane ki kynja symboh kiba pynmih cancer) kiba lah eh ban pynbun ia ki lynti ba phin ioh cancer. Kum ka nuksa, ki briew kiba dih duma sikret, lane kiba bam duma ki kham jem ban ioh cancer ha ka shymtur, u pdot bad ha ki tor. Da khongpong ia ka jingsngew thuh jong kiba bun ba lang, ba ka jingdih biri ruh ka long kaba ma arshah kumba dih sikret. Wat ki katto katne ki viruses (ki khniang jingpang) ki lah ban thaw cancer(EBV, hepatitisB,HPV). Hapdeng kiwei pat ki daw ba la tip ba ki lah ban thaw cancer ki long asbestos, arsenic, pitch (bsiang), tar (alkatra), ultra- violet rays.
Ka jingpang cancer ka long ne em ba la pynlong da u kynja khniang?
Kam don satia ka jingpynsabut na ka liang jingstad science ban ong ba ia ka jingpang cancer la pynlong da u khniang jingpang. La ki don katto katne ki jait khniang ki im ha ka met u briew ia kiba la tip ba ki lah ban thaw cancer, hynrei kine ki long duna ia ka ar bynta na ka 100 jong ka jingpang cancer.
Hato ka jingpang cancer ka lah ne em ban mih tang na kawei ka jingmong?
Em, tang kawei ka jingmong ha ki bynta jong ki dohjem lane ha ka shyieng kam wan rah satia ia ka jingpang cancer.
Kaei ka jingiadei hapdeng ka jingbam bad ka cancer?
Ka jingbam kaba khlein than, ka jingbam duna ia ki jhur ki jhep, ka lam lypa sha ka jingioh cancer ha ki snier. Ka jingbam bun eh ka khlein na ka doh mrad ka lam ruh sha kaba ioh cancer ha ki buin. Ki sla jhur jyrngam kiba khuid bad ki soh ki don ha ki, ki anti-oxidants kiba lah ban iada na ka cancer. Dang shen la shem ba u soh saw, u sying bad u kubi bad kiewi kiwei de ki don haki ki kynja dawai kiba iada ia ka cancer. Kiar na kaba bam ia ki jingbam ba la thad tyrkhong eh, ki jingbam bala shu syang bad ki kynja jingbam ba la bun ha ki tin ne bitor ban pynsah slem ia ki, kum ki ashar etc. Bam bun ia ki jhur ba jyrngam ban iada na ka cancer.
Hato ka jingbym tista ka por bam ka thaw cancer ne em ha ka ‘Nierbah?
Yn don sabut na ka liang ka jinghikai science ban ong ba la long kumta, namar wat kito ki briew ki ba bam thik thik ha ka por ruh ki ju ioh cancer ha ka ‘Nierbah.
Kaba bam ia ka jingbam kaba khluid ka pynioh ia ka jingpang cancer ne em?
Don khyndiat eh ka sabut ban ong ba ka jingbam kaba khluid ka long kawei na ki daw ban pynlong cancer. Hynrei dang shen la shem ba ka jingbam kaba sat ka don jingiadei bad ka jingpang cancer ha ha u tangkro, ka kpoh. Ki jingbam ba jur ki musla – musli ki lah ban pynlong cancer ha ka ‘nierbah, kumba la shem ba ka kham long kumta ha ki bynta ba shathie jong ka ri India (south India), ha kaba ki briew ki bam musla basat shi katdei eh.
Hato ka jingdih kiad ka don jingiadei ne em ha kaba pynlong jingpang cancer?
Ka kiad ka long kaba lam khmat eh ha kaba pynlong cancer ha u tangkro (larynx), tangnguid (esophagus), u pdot (laryngopharynx) bad u dohnud (liver).
Ka jingpang cancer ka long ne em kaba hiar pateng?
Ki don kato katne ki jingpang cancer kiba lah ban hiar pateng. Ka jingdon cancer ha iwei na ki kmie ki kpa lane ha baroh arngut, ki khun nong ki ki dei ban kham phikir ia ka cancer khamtam kito ki khun ki bym shong kurim. La kumta ruh ym kham lap toi ba ka cancer kan hiar pateng, lait noh tang kawei ka jait cancer ha ki khmat ba la tip kum ka Retinoblstoma. Tang 5 na ka 100 na ka cancer jong ka buin la niew ba ka hiar pateng.
Lah ne em ban pyniabit ia ka jingpang cancer da kaba iadoh- iadiat lane da kaba kyrshut met hapdeng ki briew ne ki mrad?
Em. Ym don kaiphod ei ei ruh em ban iathuh ba lah ban pynbit pateng ia ka pang cancer da kaba iodoh- iadiat lane da kano kano ka jingkyrshut met kaba jia ryngkhat ne da kaba leh khnang ruh hapdeng para briew lane hapdeng ki briew bad ki mrad.
Ki mattah (corns) ki kylla long cancer ne em?
Ka cancer ka lah ban paw ha kino kino ki bynta jong ka met, hynrei kum ka rukom hi, ki mattah kim ju kylla long cancer.
Ki dak thohbria ha ka snieh doh / jwar (freckles) ki kylla long cancer ne em?
Ki dak thohbria ha ka sniehdoh ba malu mala kim ju kylla cancer. Hynrei ki thapbasin kiba beit/madan bad kiba don ka rong lam byriong kum ka jwar rongdum bad ki sdang ban heh, ki lah ban kylla cancer bad kumta dei ban phah eksamin hateng hateng.
Ki Piles ki ju kylla cancer ne em?
Em. Teng teng ka cancer ka lah ban paw haneng jong kine ki Piles. Tangba dei ban phah eksamin bha ha ki doctor, namar ka jingmih snam na ka jaka leit khyndew ruh ka dei kawei na ki dak ba kongsan jong ka cancer.
Ka jinglong pher ha ka jingmut ka lah ne em ban pun lynti ia ka cancer?
Ka cancer ka long ka jingpang jong ki bin-bin jong ka met (cancer cells). Ka jinglong pher ha ka jingmut kam lah ban lam sha ka jingpang cancer namar ba ka jingkylla ba thaw jingpang ka paw long tang ka jingkhieh ka bormet. Hynrei ka jingpyrkhat kaba beit bad ba bha, kaba lah ban iarap ia phi ban ialeh pyrshah ia ka cancer. Kumta ka bor jingmut kaba khlain bad kaba beit ka lah ban iarap ha kaba sumar ia ka jingpang cancer.
Hato ka jingsyang (radiation) ka thaw cancer ne em? Ki cell phones ki pynlong cancer ne em?
Kaba pyndonkam pathar ia ki x-rays ka lah eh ban pynman bun ia ki lad ba phin ioh pang cancer. Dang donkam shuh shuh ka jingwat bniah da ki riewstad ban tip ba ka jingpyndonkam ia ki cell phones ki pynbun ia ka cancer ha ka jabieng ne ka snam.

Ban pynioh ki lad jingiada

Da kumno yn iada pyrshah ia ka jingpang cancer?
Kaba iada ban ym kempang ka kham bha ban ia kaba koit pat hadien ba pang. Lah ban iada na shiteng ki jingpang cancer kiba wan sha ngi. Kiar na kaba dih biri sikret bad na kaba bam kwai- duma ha kano kano ka dur. Ia ka kiad ruh lada dei ban dih, dei ban pynduna. Ka bha ban kiar na ka kiad. Bam duna ka khlein bad bam bun da ki jhur. Kiar ban buh bniat thung lada kim shong bha. Dei ban leit mar mar sha u doctor lada phi shem ia kino kino na kito ki 7 tylli ki dak maham.
Ka "precancerous" lesion ka mut aiu?
Kano kano ka jinglong pher ha ka met, lada shah ba ka neh khlem jingsumar ka lah ban kylla cancer katba nangiaid ka por. Ka jingpang cancer kam long satia tang ha ki khyndiat por. Ka shim por da ki bun snem ban long cancer kaba pura, ia kine ki jingpang ba lah ban sumar shuwa ban kylla cancer la khot "precancerous" lesion. Ka cancer ka iaid lyngba bun ki kyrdan- na ki bin- bin ba koit ba khiah (normal cells) sha ki bin- bin ba la long pher na kaba ki dei ban long (abnormal cells)- na ki jingmong ba lah ban kylla cancer (precancerous lesion) sha ka cancer kaba pura (frank cancer) bad sha ka cancer kaba phriang na kawei ka bynta jong ka met sha kawei pat (metastatic cancer).
Kiei ki katto katne ki jingmong/ dak ba kongsan kiba lah ban ialam sha ka cancer?
Ki jingthoh dak lieh khamtam hapoh ka shyntur, ki dohbniat, u thylliej bad kumjuh ruh ki jingmong ba pynmong da ki bniat bad ki bym jem la khamslem ha kitei ki juh ki jaka, ki thapbasin rongjngum lane kiba mih snam. Ia kine dei ban phah peit bad sumar bha ha u doctor. Ka jing shongeh ka shyntur kaba sha poh (sub- mucosal fibrosis) bad ka jing bym lah bad plie ia ka shyntur, ka jinglong pher ha ka ‘nierbah, ka jingpang u tangkro haba bam, ki long katto katne kiei kiei ba u doctor u dei ban shim khia . Kine kiei kiei, ki dawa ia ka jingpeit jingsumar kaba bniah.
Kiei ki jingiada ba ngi dei ban leh ban kiar na kaba ioh cancer ha ka shyntur?
Shibun eh lah ban iada na kaba ioh jingpang cancer ha ka shyntur. Kiar na kaba bam duma sla ha kano kano ka dur (kum pan parag, pan masala, guttaka etc). Kano ka kynja ba prum ha ka shyntur kaba bym bha satia hapoh ki lai taiew dei ban da peit eksamin da u doctor bad lada don kam un da ot im khyndiat ka doh napoh ka shyntur ban peit bha da ki kor (biopsy). Pynkhuid ia la ka shyntur. Ia ki bniat ba tyngkhruh ne pei thliew phah pyndap lane phah phut noh ha u doctor bniat. Wat pyndonkam da ki bniat thung ki bym dait bha ha ka dohlen. Lada paw ki jingthohlieh ha ka shyntur lane ha u thylliej sangeh kaba bam duma bad phah peit ha ki doctor.
Kiei ki jingiada ba lah ban shim ban kiar na ka ba ioh pang cancer ha ka sniehdoh?
Ia ki thapbasin bad ki sohkhliang kiba dum ka rong, bad kiba dait biud lane mih snam lane ba long prum dei ban pynduh noh. Kito ki briew kiba shai sniehdoh ki dei ban kiar na kaba shong thad sngi than ia lade. Pynmlien ban leh khuid leh suba.
Dei ne em ban weng lut ia ki thapbasin na ka met?
Em. Bun ki thapbasin ki bym don jingma ei ei ruh em. Ia kito ki thapbasin ki bym don sniuh bad kiba lam byriong ne rong jngum, bad khamtam kito kiba dait dei ban weng noh. Uno uno u thapbasin ne u sohkhliang u ba sdang ban heh bad u ba mih snam dei ban phah weng noh kloi bad phah de ban eksamin ha ka microskope ban dup pynshisha ba u la kylla cancer ne em.
Lah ne em ban pynduh jait ia ka jingpang cancer da ka dawai tika kum ia ka diphtheria ne ka whooping cough (jyrhoh ksew) - DPT etc.?
Namar ba ia ka cancer ym shym la pynlong da ki khniang jingpang, ym lah satia ban thaw haduh mynta ki dawai tika pyrshah ia ka.
Balei bun bah ki briew ki shu iai ap shuwa ban iashem ne ia syllok bad ki doctor wat haba ki tharai ne ki la ioh jingpynshisha ba ka dei ka jingpang cancer?
Ka daw tynrai ka dei ka jingshepting jong ki. Ka jingbymtip eiei shaphang ki dak ki shin jong ka cancer bad ka jing bym sngewthuh ia ka jingdonkam ban ioh ka jingsumar kloi katba lah, ka long ka wei pat ka daw ba ki briew ki leh suki ban wad jingiarap. Don ruh katto katne ki briew kiba sngew ba ka long kaba jah burom ha ka imlang ka sah- lang ban kempang cancer, bad kumta ki buhrieh noh ia la ka jingpang na ki doctor bad bunsien hi ruh ki buhrieh na la ka lok/ u lok bad na kiba ha ing ha sem jong ki. Kane ka jingsngew ka long shisha ka bym lah ban pynksan.
U briew uba pang jyrhoh snam (TB) u lah ne em ban iohpang cancer ruh?
U lah ban ioh. Ka jingdon ka jingpangTB lane kano kano kawei pat ka jingpang hapoh ka met u briew kam long satia ka jingsngewskhem ban ong ba ka jingpang cancer kan ym long ha uta u briew.
Balei ki "white corposules" kim lah ban pyniap satia ia ka cancer?
Ka kam ba kongsan tam jong ki white corposules ka long ban iada ia ka met pyrshah ia ki bacteria lane ki khniang jingpang. Ka pyniap ia ki khniang jingpang bad ka ia leh pyrshah ia ka jingpur jong ka jingiabit pang. Ki riewstad kiba wad jingtip bniah, mynta ki pyrshang ban pynkup bor ia kine ki white corposules ban leh ia ki katto katne ki kam ban pyndkoh ia ka cancer.
Da kumno ngi lah ban synshar (control) ia ka cancer ne ban pyntlot bor ia ka?
1. Da kaba leit kloi sha u doctor ngi tang shu suba lane iohi ia ki dak ki shin jong ka cancer kiba paw ha ka met. Ka jingphikir bniah hi da lade ia lade ka lah ban pynim ia ka jingim jong phi.
2. Da kaba shah eksamin pura man la u snem. Ki kynthei kiba la palat 35 snem ka rta ki dei ban phah peit bniah man la u snem.
3. Da kaba wad ban pynskhem ia ka jinglap ki doctor (diagnosis) ia ka jingpang kloi katba lah, pynbud ruh bad ka jingshah sumar kaba bniah.
4. Da ka jingpynphriang ia ka jingtip shaphang ka cancer da ki riewpaitbah bad kunjuh ruh da ki doctor, ia ki daw jong ka jingphriang bad ia ka rukom phred jong ka kylleng bad da kaba ithuh ia ka dor jing ka jingtip bniah (diagnosis) shaphang jong ka bad ia ka jingshah sumar kaba biang por bad pura.
5. Kaba kongsan tam eh ka dei ka jinglah jong ngi ban long kiba adkar ha ka bam ka dih bad ka jingim jong ngi

Kumno ban shem/tip ia ka cancer

Kumno phi lah ban ia thuh ne ong ba phi don cancer khlem da ia shem bad u doctor?
Phi lah ban ong kumta tang da kaba suba. Ka jingiada kaba bha tam eh pyrshah ia ka pang cancer ka long lyngba ka jing eksamin ka bniah bad kaba tista, ryngkat bad kaba eksamin ia kita ki hynniew tylli ki dak ki shin lane ki jingmaham pyrshah ia ka cancer. Dei maphi u/ka, kiba lah ban iada ia ka cancer namar dei tang maphi u/ka ba tip nyngkong eh ba ka dak ka jingma ka la sdang paw ha phi.
Kiei ki katto katne tylli ki dak kiba ai jingtip kloi ba ka cancer ka la wan?
Ki don hynniew ki dak kiba kham paw. La juh khot ruh ia ki ba ki long ki hynniew tylli ki dak jingma jong ka cancer.
- Ka jingkylla ne jinglong pher kaba leit shabar.
- Ka jingmong ne jingmynsaw ka bym koit shuh.
- Kano kano ka jingmih snam ne kano kano kawei pat kaba mih jakhlia na ka met ka bym juh don mynshuwa.
- Ka jingrben ka snieh doh lane ka jingat ha ka buin ne ha kano kano ka bynta jing ka met.
- Ka jing bym tylliat bam ka kpoh lane ka jingjngan ban nguid jingbam.
- Ka jing kylla ne jinglong pher ha ki sohkhliang lane ki thapbasin kiba don ha ka met.
- Ka jingjyrhoh kaba la neh kham slem, ka jingsngew wit ha u tangkro bad kaba set sarew.
Lada don kano kano kawei na kitei ki dak jong ka cancer ba la kdew haneng phi dei ban ia shem kloi bad la u doctor.
Ka jingpang ka long ne em ka dak ha kaba sdang eh jong ka cancer?
Em. Lait noh tang lada ka cancer ka ktah ia ki shyieng lane u thied ksai doh. Ka jingsuh jing thar bunsien hi ka wan ynda ka jingpang cancer ka la kham heh bad ba la kham slem.
Balei dei ban phah peit kloi ia ka cancer bad ban sumar kloi lan ruh ia ka ?
Katba lap kloi ia ka cancer ha ka met katta ruh ka nang bha ban khang ia ka jingpur sha kiwei pat ki bynta jong ka met. Lah ruh ban pynkhiah ia ka cancer lada shem ia ka ha kaba sdang eh.
Haduh katno ka long shngian ban ap shuwa ban ia kynduh ia u doctor ha ka jing ia dei bad ka cancer?
Kano kano ka jingap slem ka long kaba ma. Dei ban leit kloi katba lah sha ki doctor bad ki dei ban da eksamin bniah ia phi bad pynshisha ba phi la ioh cancer ne em.
Balei don kam ban eksamin ia ka cancer pateng pateng?
Katba lah ban ioh sumar kloi ia ka cancer, katta ruh ki don ki lad ban pynkhiah ia ka. Da kaba phah peit ne eksamin pateng pateng lah ban ioh kem ia ka cancer naduh ba sdang, shuwa ba u nongpang un iohi hi da lade.
Hangno phi lah ban phah peit bniah/ check-up ia ka cancer?
Phi lah ban wan sha ka Cancer Detection Centre ha Civil Hospital, Shillong, lane ha kino kino ki doctor kiba la dep pyntbit ia lade ha kane ka kam.
Kiei kiba kynthup ha ka jingpeit ne jing eksamin kaba bniah eh ia ka cancer?
Ka jing peit kaba bniah bha ia ka cancer ka mut ka jingpeit bniah bha ia ki bynta jong ka met baroh kawei, kum ka ka shyntur, u ryndang, u pdot, tangnguid, ka kpoh, ka pla khun, ka buin bad kiwei kiwei de. Ryngkat bad ki test jong ka snam, unpynjhieh, ka paikhana, x- ray jong ka shadem, scanning, PAP smear, bad ki test ba kham kyrpang kum ka PSA, Mammography.
Hato kata ka jingpeit eksamin ka long kaba pang ne em ?
Ia kitei baroh ki jait eksamin lane ki jait test kim long satia kiba pang ne kiba shitom bad kim long kiba bam por.
Kaei ka Mammography?
Ka Mammography ka dei ka x- ray kaba kyrpang ban peit bniah bad ban lap ia ka cancer ka buin naduh ba ka dang shu sdang eh.
Ka PAP smears ka dei kaei?
Ka Papanicalaou Test (lane ka PAP smear) ka dei ka test ban lap ia ka jingkoit jingkhiah jong ka pla khun (uterus) lane ka khmut jong ka pla khun ( cervix). Da kaba leh ia kane ka test lah ban iada ia kitei ki bynta ban kylla cancer bad lada ka cancer ka don ruh dei ba ka dang shu sdang bad lah ban pynkoit ia ka. Kane ka dei kawei na ki cancer screening kiba la lah ban pynduna ia ka cancer jong ka pla khun ha baroh kawei ka pyrthei.
Kaba mih snam ka dei barobor ki dak jong ka cancer?
Em. Ia ka kano kano ka jingmih snam dei ban da peitbniah bad tohkit bha ban shem ba ioh dei na ka pang cancer. Ki don khyndiat ngut eh ki briew kiba mih snam na ki sohbuin ba ka dei ka cancer.Ka jingmih snam na ki bynta jong ka met kum na ka lyeit ne panjung dei ban eksamin bha ia ka ban pynthikna ba kam dei ka cancer. Ka jingmih snam bymdei por ne aiom na ka mynrain ki kynthei khamtam hadien ba la dap 50 snem ka rta ka lah eh ban long ka daw ban suba ba ka dei ka dak jon ka cancer.
Kaba mih snam ha ka eit ka kdew ne em ba don cancer?
Ka jingkhleh snam ha ka eit ka dawa ia ka jingleit jngoh ia u doctor kloi kloi. Ban ong ba ka jingmih snam ha ka eit ka dei tang na u piles ka long kaba ma shibun. Nalor ka cancer ki bun ki jingpang ha ka snier kiba lah ban pynkhleh snam ha ka eit.
Ka jingdon snam ha ka um pynjhieh ka mut ne em ba ka don ka cancer?
Ka lah ruh ban long. Hynrei ka lah ruh ban dei na kiwei pat ki daw ki bym dei ka cancer. Ka long kaba donkam ban phah eksamin bha ban tip ba kam dei ka cancer.
Ka long ne em kaba shisha ba ka cancer ka kham ngat ha kito ki briew kiba kham tlot ka met?
Yn don jingia dei ei ei kaba lah ban tip kaba don hapdeng ka jingkoit jingkhiah u briew bad ka jingmih ka cancer.Ka jingduna ka jingsumar ha ka por ba pun ba kha bad ka jingbym leh khuid bad ka jingsniew ki bniat bad ka jingjabong lynter ka shyntur ka pynjan bha ia u briew ban ioh cancer.
Da kumno ngi lah ban peit bniah ia ka cancer kaba don ha ka ‘nierbah?
Na ka bynta ban lap ia ka cancer kaba don ha ka ‘nierbah ka ba kongsan tam ka long ka jing eksamin bniah ia u/ka nongpang bad ka test kaba bha tam ka dei ka x- ray (barium meal) bad ka Endoscopy. (Endoscopy ka dei ka test kaba lah ban iohi beit beit ia ki tiar ba shapoh ka snier kaba ngi kwah ban eksamin). Lada lap kano kano ka jingpher dei ban da ot/shim khyndiat ka doh ban dup ioh ban phah eksamin da ka kor microscope (biopsy).
Da kumno lah ban tip ia ka jingpang cancer kaba don ha shyntur, ryndang ne pdot (head and neck)?
Ia ka cancer kaba don ha kitei ki bynta ba la kdew haneng la lah eh ban lap da kaba suk. Nyngkong eh bad bunsien da u nongpang hi bad u doctor u lah ban peit da ka suk da kaba u shu jngoh ha kitei ki bynta da ki tiar eksamin barit bad bym pynpang ia u nongpang. Lada don kano kano ka jingartatien dei ban shah ban ot/shim ia ka doh na ka tei ka jingmong ban dup ioh pynshisha ba ka cancer ka la sdang ne em. Na baroh ka cancer, ka cancer ha kine ki bynta ki long ki ba kynrei eh, khamtam, ha ki shynrang ka long 40 na ka 100 (40 %).
Kiei ki tiar ne ki kor ki bor ne ki lad ba la pyndonkam ban ioh kem ia ka cancer?
Ym don da kawei pat ka lad ka lynti ba kham bha palat ban ia kaba phah eksamin bniah bad tista ha u doctor. Kiwei pat ki tiar ki long kum ka x- ray, scanning, CT scan, MRI bad Mammography. Kine ki long ban shu pynskhem ne pruid lynti ia ka jingdon bad ka jingphriang jong ka. Ki don ki jingtest ia ka snam kiba kdew lynti ia ka jingsdang jong ka cancer, kum ka PSA, AFT, BHCG bad kiwei kiwei de. Lah ruh ban lap ia ka jingpang da ki Endoscopy. Ka dei ban don ka jingpynshisha ia ka jingpang shuwa ban sdang ia ka jingsumar da kaba leh da ka FNAC bad biopsy bad ban da peit da ka kor microscope.

Kumno ban sumar ia ka cancer

Da kumno kein yn sumar ia ka cancer?
Yn da la dep pynshisha ia ka cancer lah ban sumar ia ka da kawei ne ar tylli ne baroh lai tylli na kine ha rum:
Hato ka jingsumar ia ka cancer da kaba shu syang ka long ne em kaba bha na ka bynta ki jait cancer baroh?
Em. Ka jingsumar ka shong ha ka jait ka jiat cancer bad ka shong ruh ha kano ka bynta jong ka met ba ka jingpang ka don. Ki don katto katne ki jait cancer ki bym jem da kaba shu syang, hynrei la dei ban shu puid lane da kaba injek.
Kumno ka syang kording (Radiationtherapy) ka trei kam?
Ka jingsyang ka pynjot lut thiaw ia kito ki bin-bin cancer kiba don ha kato ka jaka bad ruh ia ki bin- bin ba la ia pra ia phed. Ia kito ki bin- bin ba koit ba khiah ruh la pynjot lang. Hynrei ha kine ki sngi la don ki kor ki bor kiba la pynkhreh janai ban leh ia kiba bun syrtap ki kam kiba lah ban pyllait noh khlem pynmynsaw eiei ia ki bin- bin kiba bha, hynrei ki pynduh noh khoit tang ia kito ki bynta ba don ka cancer.
Kaei ka jingsyang kaba shapoh ka met (Brachytherapy/Internal radiation)?
Ka Jingsyang kaba sha poh ka met ne ka Internal radiation, ka dei ka jingsumar ha kaba ia ki radiation la thep hapoh ki sainar ne ki pait kiba rit bad la thep ia kito hapoh ka jingpang cancer ne ha ki dkhot met ba long pait; kum u tangnguid, u tor, u ksang bad ka plakhun. Ynda la dep ka jingsumar la weng noh pat ia ki tiar bala pyndonkam.
Haduh katno kaba shah puid/ shah shna ka trei kam bha?
Ka jingshah puid ne shah shna ka long kaba bha tam eh haba ka jingpang cancer kam pat ioh phriang kylleng. Ka jingpuid mynta ka la kham bha namar ka Plastic surgery bad ka rukom ai Anaesthesia ka la nangkiew bad nangbha.
Kaei ka "Chemotherapy"?
Ka "Chemotherapy" ka kynthup ia ka jingsumar ia ka cancer da ki dawai bad injections kiba ialeh pyrshah ia ka jingpang cancer. Ha kine ki sngi kiba mynta ngi don shibun ki dawai kiba trei kam bha ha kaba sumar ia ka jingpang cancer.
Lah ne em ban pynsangeh lane ban pyndkoh shibit por ia ka jingphriang jong ka jingpang cancer?
Ki don ki por ba lah ban leh kumta. Ki don katto katne jait ki jingpang cancer ia kiba ym lah ban khmih lynti ban pynkhiah krat ia ki; ia kiba lah ban pyndem lane synshar ia ki katto katne por da ka CT/ Hormones/RT. Hynrei shen lane hadien katto katne por, kine ki jingpang ki nang san bad kim shah jop shuh da ki lad jingsumar.
Phin leh aiu lada phi tharai ba phi lah ban don cancer ha ka met?
Leit kloi kloi sha ki Cancer Specialist ne ha kino kino ki doctor kiba la pyntbit ha kane ka lain.
Lah ne em ban pynkhiah krat ia ka jingpang cancer?
Lah ban pynkhiah haduh 80 na ka shispah iaka jingpang cancer lada la ioh jingsumar naduh kaba sdang. Ki don ruh ki por ba wat kito ki jingpang cancer kiba la slem ruh ki ioh jingpynkhiah pura. Ka jingpynkhiah krat ia ka pang cancer ka shong ruh ha ka jait cancer ba ki ioh bad haduh katno ka la don slem ha ka met.
Ka long ne em kaba lah ban ong ba la lah ban pynkhiah krat ia ka jingpang cancer? Lada ka long kumta, kan shim por haduh katno ban ithuh ia kata ka "jingpynkhiah"?
Hadien ba la ai jingsumar ia u nongpang cancer bad ba la shem ba kata ka jingpang kam shym la khie biang haduh san snem ei ei, ka jingpaw biang kata ka jingpang ka la duna shibun. Teng teng ka jingpang cancer ka paw biang hadien shiphew ne arphew snem. Kumta ia u nongpang cancer hi ka jingbud dien ia kata ka jingpang ka long kaba dei ban leh baroh shi jingim.
Lada la pynkhiah noh phar ia ka jingpang cancer jong phi, phi lah ne em ban ioh ia kawei pat ka jaid cancer, ha kajuh ka jaka ne ha kawei pat ka bynta jong ka met?
Hooid, ka lah ban ioh biang ha ka juh ka jaka ne hajan kata ka jaka bala dep ioh mynshuwa. Ka lah ruh ban mih ha kano kano ka bynta jong ka met. Dei na kane ka daw ba u nongpang wat la u la dep koit na ka cancer ruh, u dei ban leit check-up tista ne katba batai u doctor ba sumar ia u.
Ka don ne em ka jingtip teng ia kano kano ka dawai ban ai tika kaba lah ban pynkhiah ia ka jingpang cancer?
Em, ym don satia. Ka jingai dawai tika ka long kaba don la ka dor tang pyrshah ia kato ka jingpang ba la wan rah ne pynlong da u khniang jingpang. Ia ka jingpang cancer ym shym la pynlong satia da u kynja khniang jingpang, namar kata kito ki dawai ba ai tika kim don dor ei ei ha ka jingsumar ia ka pang cancer. Hynrei, ki don ki jingtihtoit (researches) mynta ban shem ia ki dawai tika ban pynduh ia ki jait jingpang cancer (tumours) bapher bapher ha ka met.
Ka biang ne em ban shaniah ha ki dawai molom lane dawai kyllan (salves) ban pynkhiah ia ka pang cancer?
Em. Ki dawai molom lane dawai kyllan kim lah satia ban ngam shaduh shapoh ki dohksai ha ka met ban jynrat syndon ia ki bin bin kiba thaw cancer.
Kiei ki jingktah-rud (side effects) ba pynsniew jong ka Chemotherapy?
Ka Chemotherapy (lane ka jingsumar da kaba sam (inject) dawai ka lah ban pynlong ia kine ki jingktah rud (side effects) ha ka met kiba neh tang shibit por, kum ka jingkynroi prie, kaba prie, kaba hap shniuh bad kaba khem khniot ia ka khlein shyieng. Ka jingktah rud jong ka Chemotherapy kan iapher kat kum ka rukom bad ka por ba pyndonkam ia ki dawai.
Ki "hormones" ki lah ne em ban pynkhiah khran ia ka pang cancer?
Ka don ka sabut ha kine ki sngi ban pynshisha ba ka jingsumar ia ka pang cancer da ki "hormones" ka lah ban pynjlan ia ka jingim bad pynduna ia ka suh ka thar bad ka jingshitom ha ki katto katne ki cancer ha ka buin bad ka mynrain ki shynrang. Ki hormones la pyndonkam ruh kum ki nongiarap ia kiwei pat ki dawai ha ka ban ai ka jingsumar ia ka jingpang.
Kaei ka "Immunotherapy" (ka jingsumar pang da kaba pynkhlain ia ka met ban iada ialade)?
Ka "Immunotherapy" ka long ka buit ba dang shem thymmai ba la pynshong nongrim halor ka jingtharai ba ia ka met briew lah ban hikai ba kan iada ialade pyrshah ia ki jingpang kynthup ruh ia ka jingpang cancer. Ki dang ia pyrshang mynta ia kane ka jingshem thymmai ha kaba sumar ia ka jingpang cancer ha u thapbasin(Melanoma) bad ki khyllai.
Kaei ka jait jingsumar ia ka jingpang cancer kaba thymmai tam bad kaba jop eh ia baroh?
Ym don kano kano ka rukom sumar ia ka pang cancer kaba tang kawei ka jait kaba lah ban pynkhiah khran ia ka pang cancer. Ka jingban ktien ka long ban sumar da kaba pyniamir lang ia ki rukom sumar bapher bapher kum kaba puid (surgery), kaba syang da ka kor ding (radiotherapy), da kaba sam (inject) dawai (Chemotherapy) bad "hormone treatment". Mynta pat ki doktor ki dang pyrshang Gene therapy bad ka Immunotherapy, hynrei kine ki long tang ka jingsdang ia ki jingpyrshang thymmai jong ki jingsumar ia ka pang cancer.
Don ne em ka jingiaid shaphrang kaba shisha ha kaba wad jingtip bniah shaphang ka jingpang cancer? Lada don, ha kano ka phang ka kham roi?
Ka la don shibun ka jingroi bad ka jingiaid shaphrang ha ka jingmaitphang bad ka jingtih toit ia ka jingtip shaphang ka pang cancer. Ngi, la kham shemphang shaphang ka jinglong bad ka rukom trei jong ka pang cancer. Ia ki lad ki lynti ban shem tynrai ia ka pang cancer la nang pynbha shuh shuh. Yn lah ruh ban nang kham pynbha shuh shuh ia ki rukom sumar da kaba puid bad ki rukom syang da ka kor ding. La nang shem bad pyndonkam ruh ia ka rukom sumar thymmai da kaba inject dawai (Chemotherapy). Ka lawei kam jngai shuh na ngi ban gin ioh ban pyndonkam thikna ia ka "gene therapy" bad ka tika ha ka jingsumar ia ka jingpang cancer.
Kiei ki jingangnud/jingkhmih lynti jong phi ban ioh ka jingpynkhiah ba pura na ka pang cancer?
Palat ia ka 80% (phraphew na ka shispah) ngut ki nongpang cancer lada ki ioh ka jingsumar kaba biang bad ha ka por ba ka jingpang cancer ka dang shu sdang ki lah ban ioh jingkoit. Ki lad ki kabu ba phin khiah khran ki long kiba bha shibun, lada phi wan ban ioh jingsumar kloi kloi, shen hadien ba phi tip ba phi la ioh cancer.
Phin lah ne em ban im kumba phi ju long mynshuwa hadien ka jingpang cancer?
Katba phi pynkloi ban wan ban ioh jingsumar, katta ruh kan nang kham bha ka rukom im jong phi hadien ka jingpang cancer. Kiba bun na ki nongpang cancer kim juh thiah pang tang shi sngi ruh, wat hapdeng ka jingsumar.

Cancer ha ki shynrang

Ki jingpang cancer ki iapher ne em hapdeng ki shynrang bad ki kynthei?
Kim da don satia ki jingiapher ba long tynrai hapdeng ki jingpang cancer jong ki shynrang bad ki kynthei. Kaba donkam tam eh ka long ba kiba bun na ki jingpang cancer jong ki shynrang (la ha u tor bad ha ka shyntur) ki long kiba lah eh ban iada lane kiar, namar ki long na ka daw jong ka dih bad bam duma. Ki jing pang cancer jong ki kynthei pat (ha ka buin bad ha ka ryndang pla khun) ki long kiba lah ban shem kloi bad pynkhiah ruh.
Kiei ki jaid cancer kiba kham iaioh hapdeng ki shynrang ban ia hapdeng ki kynthei?
Ka pang cancer ha ka shyntur, ha u pdot, ha u tangkro, ha ka nierbah, ha ka lyeit, ha u tor, ha ka sniehdoh bad ha ka jabieng ki kham kynrei hapdeng ki shynrang ban ia hapdeng ki kynthei. Bad ka pang cancer ha u ksang thyroid ki kham ioh ki kynthei.
Hato kaba dih sikret-biri, kaba bam duma bad kaba bam kwai, ki pynlong cancer ne em?
La tip ba ka jingdih sikret-biri bad kaba bam kwai-duma ki long ki daw jong ka pang cancer ha ka shyntur, ha u pdot, ha ki tor, etc. Namar kata, ka long kaba bha eh ban kiar na kine baroh. Lada phi dih duma-sikret, ne bam kwai duma, pyrshang katba lah ban sangeh noh. Sangeh kaba dih duma-sikret bad kaba bam kwai-duma bad iada ialade na kaba iohpang cancer.
Ka jingpang cancer ka lah ne em ban mih na ka jingiashem kurim?
Em. Ym don satia ka jingiadei ba lah ban tip hapdeng ka jingpang cancer bad ka jingiashem kurim ha ka liang u shynrang lane ka kynthei. La kumta ruh ki kynthei kiba don bun ngut ki kurim ki don ha ka jingma ban ioh cancer ha ka ryndang pla khun (cervix) jong ki.
Ki bun ne em kiba ioh pang cancer ha u Prostate? Kane ka jingpang ka sdang ban don naduh katno snem ka rta?
Hooid. Ha U.S.A. la lap ba ka jingpang cancer ha u prostate ka long kawei na ki jait jingpang cancer kiba kita ki shynrang kiba la kham noh ka rta, ki kham ioh. Ki shynrang ki dei ban phikir bha ban iada na kane ka jingpang khamtam eh ynda ki la jan dap 60 snem. Donkam ka jing eksamin kaba bniah bha ia ka met shaphang kane, kynthup ruh kaba eksamin ia ka lyeit, kaba peit tynjuh ia ka snam (PSA) bad TRUS, naba tang kine hi ki lad ban shem ia kane ka jait cancer.

Cancer ka ki kynthei

Hato ki kham bun ki kynthei kiba iap na ka jingpang cancer ban ia ki shynrang?
Em. Kane ka dei na ka daw ba ki kynthei kiba ioh cancer ki ioh khah khah tang ha ki buin bad ka ryndang pla khun, haba ia nujor pat ia ka cancer ha ki shynrang ba ki ioh ha kiba bun bah ki jaka. Lada ngim pynleit jingmut bniah, ka pyni ba ka cancer ka bun ha ki kynthei.
Hato ka jingpang cancer ka kham paw ha kito ki kynthei kiba la shong kurim ne ha kito kiba shong samla?
Ka report ba la lum na ki certificate ba la pynshisha ia kiba iap ka pyni ba hadien 40 snem ka rta, ka jingiap na ka pang cancer ka kham bun hapdeng ki kynthei ba shong samla ban ia kito ki kynthei ba la shong kurim kiba kat juh ka rta. Ki kynthei kiba shong samla ki kham iap na ka pang cancer ha ki buin bad ki kynthei ba la don lok pat ki kham ioh cancer ha ka ryndang pla khun. Ki doktor ki ngeit ba kaba kha ia i khun nyngkong ha kumba 20 snem ka rta ka long ka jingiada na ka pang cancer ki buin. Kaba ioh bun ngut ki kurim ka pynman bun ia ka jingma ban don cancer ha ryndang ka pla khun (Cervix).
Ka don ne em ka jingma "ha kaba ap bad khmih kan jia aiu" ia kano kano ka jingat ha ka buin?
Hooid, ka don ka jingma kaba shyrkhei. Ka por ka long ka daw tynrai kaba donkam tam eh ha ka ban synshar ia ka pang cancer bad kaba ap ban "khmih kan jia aiu" ka lah ban lam ia ka pang cancer ka ba lah ban pynkhiah ba kan kylla long ka bym lah shuh ban pynkhiah. Kane ka lah ban lam ia ka jingpang ban phred sha kiwei pat ki bynta jong ka met bad ban pynlong ia ka jingsumar ba kan kham shitom.
Hato baroh ki jait jingat ha ka buin ki long kiba lam sha ka pang cancer?
Em. Tang khyndiat eh na ka shispah kine ki jingat kiba lam sha ka pang cancer. Ka jingpeit bniah da kaba eksamin ia ki buin bad ruh da ki kor ki bor kin lah ban pyniapher ia kito ki jingat ki bym sniew bad kito ki ban lam sha kaba sniew. Kaba leh Biopsy bad FNAC ia ki jingat da u doktor uba la pynbit bha un sa pynshai ia ka daw jong ka jingpang.
Kiei ki jingiada ba dei ban shim ban kiar na kaba ioh pang cancer ha ki buin?
Kawei pa kawei ka kynthei kaba la palat 40 snem ka rta ka dei ban phah eksamin ia la ki buin ha u doktor man la ka snem. La dei ruh ban hikai ia kawei pa kawei ka kynthei kaba la palat 35 snem ka rta kumno ban eksamin ia la ki buin (man u bnai hadien kaba poi jingpoi). Dei ruh ban pynshlur ia ki kynthei kiba la dap 40 snem ban phah "screen" (Mammography) ia la ki buin bad ban leh kumta man ka ar snem. Shen ngin sa ioh ki kor ki ban iarap ban ioh kem ha kito ki kynthei kiba lah ban don ia kito ki bynta jong ka met ki ban pynmih cancer ha ki buin lane ha ka pla khun da kaba hiar pateng.
Kumno phin eksamin ia la ki buin?
Kaba eksamin da lade hi ia la ki jong ki buin, dei ban leh ha kine ki rukom harum hadien kaba poi jingpoi. Kito ki kynthei kiba la kut noh ka jingpoi bnai ki dei ban eksamin ia ki buin jong ki man u bnai.

Shong lane ieng ha khmat ka iit khmih, da pynbeit jem jai ia ki kti ha baroh arliang ka met, bad khmih bniah bha ia ki buin jong phi ban shem ioh don ki jing kylla ha ka dur bad jingheh jong ki. Peit ioh don ka jingran lane ki thliew rit ha ka sniehdoh, bad ioh don kaei kaei ka jingmih lane ka jingkylla ha ki sohbuin. Ia nujor ia ki buin jong phi kawei bad kawei pat.
Rah ia ki kti jong phi baroh ar bad buh ia ki halor ka khlieh jong phi, bad peit bniah bha ia kino kino ki jingkylla thik kumba la kdew haneng. Da peit ioh don kano kano ka jingkylla hadien ba phi la eksamin khatduh ia ki.
Phi dei ban twad ioh don ka jingat lane ka jingrben ha ki dohksai ki buin jong phi. Thiah ha jingthiah lane ha madan. Buh da ka syngkhlieh lane ka towel-sum shapoh ka tyrpeng kadiang jong phi bad buh ia ka kti kadiang jong phi hapoh ka khlieh jong phi. Da ki shympriahti ka kti kamon jong phi ba la pynbeit bha baroh san tylli, sa shon suki hynrei pynskhem ha kajuh ka por bad pyniaid sawdong ka buin ban sngap ia kaba don shapoh, bad ka bynta ba shaneng jong ka buin ka diang jong phi da kaba sdang na ka shyieng buin bad pyniaid shaphang ka soh buin. Da leh kumjuh ruh ia ki bynta sawdong ka sohbuin.
Da kajuh ka jingshon kaba jem jai sa sngap thuh ia ki bynta ba sharum naka sohbuin jong phi.
Nangta sa pynhiar ia ka kti kadiang jong phi sha ka krung jong phi bad da kaba pyndonkam kumjuh ia ki shympriahti jong phi sa sngap thuh shapoh ka tohtit jong phi.
Pyndonkam ia kajuh ka rukom shon jem jai ban sngap thuh ia ka bynta ba shaneng bad ba shalor jong ka buin jong phi na u lain jong ka sohbuin shaduh ka bynta ba phi buh aram ia la ka kti.
Bad khatduh eh, sa sngapthuh ia ka bynta ba sharum, bad ba shabar ka buin, da kaba sdang na shabar bad pynkut ha ka sohbuin.
Sa leh pat ia kajuh ka rukom eksamin ia ka buin kamon jong phi.

Kiei ki lad jingiada ba dei ban shim ban kiar na kaba iohpang cancer ha ka pla khun?
Phi dei ban phah peit bad eksamin bha ia kino kino ki jingmih ba jakhlia na ka mynrain ki kynthei. Haduh 35 snem ka rta phi dei ban shah eksamin man ka snem ha u/ka doktor ba dei sumar ia ki kynthei (Gynaecologist). Ka jingmih snam hadien 50 snem ka rta (kata hadien ka jingsangeh ka jinglong kynthei) ka dawa ban ioh ka jingpeit bniah da u/ka doktor shisyndon. Kiar na kaba ioh bun ngut ki kurim. Ia ka cancer ha ka pla khun lan ban iada da kaba phah peit tista (screening).
Hato ki Fibroid (Ka jingat ha ki dohksai ka pla khun) ki kylla cancer ne em?
Ki Fibroid shisien lano eh ki kylla long cancer.

Cancer ha ki khynnah

Ka jingpang cancer ka lah ne em ban don ha ki khynnah? Naduh katno snem?
Kam don kano kano ka rta kaba lait na ka pang cancer. Ka cancer ha ki khmat (Retinoblastoma), ha ka snam (Leukemia) bad ha ka jabieng (Brain tumour), ki kham kynrei ha ki khynnah/ khyllung.
Lada u kpa ne ka kmie ki iap na ka jingpang cancer, hato ki khun jong ki kin kham ioh ia kata ka jingpang?
Ka jubab ka long em. Ha kiba bun ki iing ha kiba u kpa ne ka kmie ki la ioh ia ka jingpang cancer, kata ka jingpang kam ju paw ha ki khun. Pat ruh, u briew ha iing jong u ba kam ju don ka jingpang cancer, u lah ban ioh ia ka. Hynrei, ka jinglam jong ka met ban ioh cancer ha ki buin ka don ha ki iing ki iing. Wat ka jingpang cancer kaba ha ka bynta ba sharum jong ka nierbah ruh la ju tip ba ka long ha ki jaij iing.
Hato ka jingpang cancer ka san kham kloi ne em ha ki khynnah ban ia kito kiba la rangbah?
TKa jingsan stet jong ka pang cancer ha kano kano ka rta ka shong eh ha ka jait cancer ba ki ioh wat lada ka pang cancer ka kham phriang stet ha kito kiba dang kham khynnah.
Lada la lap ha ka por kaba biang, lah ne em ban pynkhiah ia ka pang cancer ha u khynnah kham kloi ban ia ha u rangbah?
Ka jingpynkhiah ia ka pang cancer ka don tang khyndiat eh ka jingiadei bad ka rta. Ka shong eh haduh katno ka la phriang ha ka por ba la lap ia ka, bad ka jingbiang jong ka jingsumar ba la ai bad kumjuh ruh ia ka jait cancer ba ki ioh.

Ka jingpang cancer bad phi

Kumno lah ban pynduna ia ka jingiap na ka cancer?
Ia ka jingiap na ka pang cancer lah ban pynduna da kine ki lad harum:

Ka pang cancer ka long kaba lah ban iada da kaba im ka jingim kaba adkar kum kaba sangeh noh kaba bam kwai-duma bad ka dih sikret-biri, kaba bam khambun ki jhur ba shu phon, bam duna ka khlein, ym dei ban dih kiad bad kaba pyndonkam ia ki soh bad ki jhur kiba dang thymmai bad khuid. Shiteng na ki jingpang cancer lah ban iada da kaba pynkylla ia ka rukon im jong ngi.
Ban lap kloi ia kane ka jingpang shuwa ba ki dak ki shin kin paw da kaba phah peit ha ki doktor bad pyndonkam ia ka screening kat ha ka juk mynta.
Ban pynthikna kloi ia ka jingpang bad sumar wut wut ia ka jingpang.
Pynioh ia ka jingsumar kaba bha bad kaba pura khlem da iehnoh shiteng lynti.Sumar ia ka jingpang wat la ka kham jur ruh, kane kan pynsuk wat ia ki sngi ba khatduh jong phi.

Ka don ne em ka jingjah burom ha ka pang cancer?
Ym don satia ka jingjah burom; ha kaba don ka kti kaba la khein ban ia ka ba pang cancer.
Hato ka pang cancer bunsien hi ka kham lut ne em ban shah sumar ban ia kiwei pat ki jait jingpang kiba eh?
Bunsien hi ka kham lut. Ka shong shibun halor ka jait cancer ba phi ioh bad haduh katno ba dei ban leh ban sumar ia ka. Kito kiba sumar dier por ki kham bun ka jinglut.Kiba bun ki aspatal ki ai ka jingsumar ei ia kito ki bym lah ban siew.
Balei ba ki doktor jakoid/ kabiraj ki long kiba ma ha kaba sumar pang cancer?
Na ka bynta kine ki daw, nalor kiwei pat:

Khyndiat ngut eh na ki doktor jakoid/ kabiraj kiba la ioh ka jingpynbit ha ka jinghikai ai dawai namar kata kim don ka jingtip tynrai ia ka jingpang cancer.
Ki pynlong ia ki nongpang ban duh noh shibun ka por kaba kordor ia kaba ki lah ban pyndonkam ban leit phah sumar bad kin jyn da la dep ruh.
Ki molom bad ki dawai tah ne sop ba la pyndonkam da ki doktor jakoid/kabiraj kim don ka dor ne ka bor ha kaban pynkhiah ia ka jingpang cancer.
U doktor jakoid/kabiraj u shim ia ka peisa u nongpang halor ki jingdawa bym shisha, bad da kane u pynduh noh ia ki lad ban ioh ka jingsumar kaba bit ha ka por kaba biang ban pynlah ia u/ ne ka nongpang ban ioh jingpynkhiah.

Kumno nga lah ban pyniapher ia u doktor jakoid na u nongpynkhiah (doktor) uba don burom?
Lada u briew u ialap paidbah ia ka jingpynkhiah, u ai ka jamin ba lah ban pynkhiah, u pyndonkam ia ka rukom ban wad ia ka daw jong ka jingpang bad jingsumar ia kiba ki doktor kim pdiang lane kubur, ngi lah ban ong ba u long u doktor jakoid/ kabiraj. U doktor uba shisha bad paka un nym pyndonkam kum kitei ki lynti.
Hato kajingpang cancer ka long kaba pynsngew shyrkhei?
Tang lada phi leh bym suidniew ia ka. Ha kine ki sngi ki nang bun ki briew ym tang ba ki jop ha ka jingialeh pyrshah ia ka pang cancer hynrei ki lah ruh ban im ka jingim ba pura khlem don jingpher na u paidbah paidlang.

Ka jingmaham

7 TYLLI KI DAK KI SHIN KA PANG CANCER HA KA POR BA KA DANGSDANG

KA JINGLONGPHER HA KA LEIT BAR BAD LEIT PYNJHIEH.
KA JINGMONG KA BYMKHIAH SHUH.
KANO KANO KA JINGMIHSNAM NE JINGMIH JAKHLIA BYM JU KHAM DON HA KA MET.
KA JINGRBEN NE JINGAT HA KA BUIN NE SHAWEI PAT.
KA JINGBYMTYLLIAT JINGBAM LANE KA JINGJNGAN HA KABA NGUID.
KA JINGPHER KABA PAW HA U THAPBASIN NE MATTAH.
KA JYRHOH BA KYNROI LYNTER KA JINGSNGEW WIT HA U RYNDANG BAD KA SET SAREW.

Ka jingjam ba thikna ban iada na ka jingpang cancer

KA JINGJAM BA THIKNA BAN IADA NA KA JINGPANG BAMPONG (CANCER) HA KA JINGIM JONG PHI

Ia ki daw ba kyrpang ba thaw/pynlong cancer ym pat shim lah ban shemphang lut ia ki. Ki saiantists ki ia mynjur ba kiba bun na ki jingpang cancer ki long kiba don ka jingiadei bad kaba kumno phi im bad ha kano ka jaka phi im.

Kaei ba phi bam, phi dih, phi ring mynsiem bad dih duma-sikret.

Ka khubor ba bha ka long ba phi lah ban pynduna ia ka jingma ban ioh cancer da kaba sumar bad phikir ia kitei ki bynta haneng ha ka jingim ba man ka sngi jong phi.

BAM KHAM BUN KI JHUR JYRNGAM BA DANG KHEIT THYMMAI
Ka jingwad jingtip bniah ka pyni ba ki don katno katne ki jait jhur (kiba jyrngam bad heh sla lane kiba stem bha) kiba lah ban iarap ban iada ia phi na kaba ioh pang cancer ha ki nier lang, ka lyeit, ha ki mynrain shynrang, ha ki kor ki bor kiba treikam ha ka jingring mynsiem, ha ki buin bad ryndang pla khun. U kubi bad u phul kubi ki long khamtam kiba pynmyntoi kyrpang.
KHAM BAM BUN KI JINGBAM BA LONG KSAI KA MET JONG KI
Ka jingbam kaba don bun ki ksai ha ka met bad kiba long skam kum u bran, ki long ka jingiada na kaba ioh cancer ha ka nierlang bad ka lyeit. Katno katne ki jait jingbam kiba long ksai ka met ki long u ruti ba saw bthuh (brown bread), ka ja, u atta, ki kynja symbai, u riewhadem sdieh, ki soh kismis, ki soh phoh, soh apple khlem khoh snieh, u soh niamtra, u phan, u tyrso, u motor bad u sohsaw.
JIED IA KI JINGBAM BA DON KI VITAMIN
Kine kin iada ia phi na kaba ioh cancer ha u tangkro, ha u pdot, ha ka shyntur, ha ka nierlang, ha ka lyeit, ha ka panjung bad ryndang pla khun. Ia ka vitamin A lah ban ioh na kaba stem jong ka pylleng, ha ki jingbam bala shet ha ka dud, ha ka dohkha, ha u dohnud, ki soh kiba dang lah kheit thymmai (kum u Appricot, jait sohphoh bad u kajor) lem bad ki jhur jyrngam. Ka kham bha ban bam ia kine ki jait jyngbam ban ia kaba bam shibun ki kuli vitamin.
LEH KUMJUH NA KA BYNTA KI VITAMIN
Kane kan iarap ban pynduh ia ka cancer na u tangkro, ka shyntur, ka nierlang, ka lyeit, ka nierbah bad na ka ryndang pla khun. Ki jingbam ba don bun ia kine ki vitamin ki long u sohpieng, u phul kubi, u soh niamtra, u sohmynken uba dang im bad uba lah ih, u sohsaw bad u strawberry.
WAT KLET BAN SYNSHAR IA KA JINGKHIA KA MET JONG PHI
Ka jingsngaid ka don ka jingiasoh bad ka pang cancer ha ki nierlang, ka pla khun, u ksang bad ki buin. Pynkilan ia la ka met bad pynduna kaba bam ki jingbam kiba pynsngaid ban hiar ka jingkhia ka jong phi. Kaba iaid ka long ka jingkilan met kaba bha eh bad ka jingkilan met kaba sngewtynnad shibun.

KI JINGMA BA DEI BAN KIAR HA KA JINGIM BA MAN KA SNGI

Ki saiantists ki la shem ba ka pang cancer ka kham paw ha ki katto katne kiba ki jingmlien bad ki rukom im. Kiar na kine ki jingmlien kiba aid aw ia ka jingpang bad kumta phi pynbha ia ka jingialeh jong phi pyrshah ia ka jingtriem jong ka cancer.

PYNDUNA IA KA JINGKHLEIN NA KA JINGIM JONG PHI
Ka jingbam kaba khlein eh ka pynman bun ia ka kabu ba phin ioh cancer ha ki buin, ha ka nierlang bad ha ki mynrain. Ka jingbam kaba dap da ka khlein suda ka mut ka met kaba khia ia phi, khamtam eh lada phim kilan met. Pynduna noh kaba bam khlein da kaba bam ki jingbam ba la shet ha/da ka dud, ka dohmet bad dohkha. Bam ia ka dohsyiar ba la shet khlem ka snep. Kiar na ki jingbam thiang ne bun shini bad na ki swit mit.
PYNDUNA KABA BAM ASHAR, KA DOH BA SHU THANG/SYANG LANE KI JINGBAM BA LA KYLLAN MLUH
Ki briew kiba shong ha ki ri kiba bam kham bun ki ashar ka doh syang/thang bad ki jingbam ba la kyllan mluh, ki kham ioh cancer ha u tangkro bad nierbah. Wat bam than ki ashar bad ka dohkha lane ka doh ba la kyllan ne pdem mluh ban pynneh ia ka (kum ka dohsniang na ka krung, na ka met bad na ka lbong ba la pyntyrkhong hadien ba la kyllan mluh ia ka bad ka doh han Bombay ba la leh ha kajuh ka rukom).
SANGEH KABA DIH DUMA-SIKRET
Kaba dih duma sikret ka long ka lad kaba khraw tam kaba wanrah jingpang cancer. Ka long ka daw kaba pynioh cancer ha u tor bad panjung. Kaba dih duma sikret ha iing ka mut kaba pynnang bun shuh shuh ia ka jingpang cancer bad jing pang shadem kaba ktah ia ka jingring mynsiem jong kito kiba don sawdong jongphi kynthup lang ia ki khun ki kti jong phi. Ki kynthei kiba armet kiba dih sikret ki pynmynsaw ia ki khun bym pat kha jong ki.
SANGEH KABA BAM KWAI BAD BAM DUMA
Kane ka jingmlien ka iadei beit bad kaba ioh pang cancer ha ka shyntur bad pdot, nalor ba ka kyrshut pynstang ia ki bniat bad ka dohlen.
LEH ADKAR BAD KA KIAD
Lada phi dih kiad than eh phi pynheh ruh ia ka jingma ba phin ioh cancer ha u dohnud bad ka jingeh pyrkhing ki dohjem.

Kaba dih sikret bad dih kiad ka pynman bun ia ka jingma ban ioh cancer ha ka shyntur, u pdot, ka kthang lyer bad u tangkro.Lada phi dih kiad, phi dei ban da adkar bha.

KA JINGLAP KLOI IA KA JINGPANG KA PYNKLOI RUH IA KA JINGPYNKOIT PAT

Ia ka jingpang cancer lah ban pynkhiah krat lada lap ia ka ha ka por ba ka dang sdang trei. Dei na kane ka daw ba ka sa long kaba don kam ban shah eksamin tista la kummo shisien shisnem ha ki doktor. Kine ki jingpeit eksamin ki long kiba kloi bad suk ban leh. Phi lah ban leit sha uno ne kano ki doktor ba la pynbit kyrpang ia kane ka jaid jingpang (Specialist), lane ia kynjoh ktien bad u/ka doktor ba ju peit bad sumar ia phi. Phi lah ruh ban wan bad ioh ia ka jingpeit eksamin kaba pura ia ka jingpang cancer ha kane ka jaka:

CANCER DETECTION CENTRE,
CIVIL HOSPITAL, SHILLONG.
Contributed by Dr. Judita Syiemlieh, MD.

Do's and Don’ts

Drink plenty of fluids every day during treatment.
Wash , shower or bath as normal during treatment using a simple or baby soap, taking care to pat dry the area being treated, rather than rubbing it.
Don't put creams or deodorants on the treated area as these may worsen your skin reaction.

more +